نگاهی به تحصیل کودکان مهاجر در ایران طی 40 سال گذشته
تعداد دانش آموزان غیرایرانی ثبت نام شده در مدارس کشور ایران از سال ۱۳۸۵، با شیبی ثابت رو به افزایش بوده است و به بیشتر از ۵۰۳ هزار دانش آموز اتباع در بیشتر از ۲۸ هزار مدرسه ایرانی در دوسال اخیر رسیده؛ این در شرایطی است که همواره سیاست های متفاوتی طی ۴۰ سال گذشته پیرامون نحوه مواجهه با این دانش آموزان شامل پذیرش یا عدم پذیرش، هزینه تحصیل، شرایط تحصیل نسبت با مسائل اقامتی آنها و مانند آن، اتخاذ شده است.
به گزارش مدیریت آموزش به نقل از ایسنا، تحصیل کودکان مهاجر بعد از امنیت یکی از دغدغه های همیشگی مهاجران ساکن در ایران از دیرباز تا به امروز بوده و امکان تحصیل کودکان و نوجوانان مهاجر افغانستانی در ایران همواره با فراز و نشیب هایی روبه رو بوده است.
از یک سو، سیاست های ناظر بر تحصیل کودکان اتباع قانونی به صورتی نسبتا مطلوب پیگیری شده و از طرف دیگر، به سبب حضور بیشتر از دو میلیون و ۲۵۰ هزار مهاجر غیرقانونی - بخصوص بعد از حملات مکرر طالبان در این کشور - عملا سازوکار مشخص و با وحدت رویه قانونی و اجرایی درباب این گروه از مهاجران وجود ندارد.
فقدان ساماندهی این حوزه خویش را در قالب مسائلی همچون عدم پذیرش کودکان فاقد مدارک قانونی اقامت، مجانی نبودن آموزش در بعضی دوره ها به صورت قانونی و دریافت پول در قبال آموزش به صورت غیرقانونی در بعضی دوره ها برخلاف بخشنامه های داخلی آموزش و پرورش، فعالیت مدارس خودگردان و به رسمیت نشناختن این مدارس تا دوره زمانی مشخص و عدم نظارت بر نحوه فعالیت و مانند اینها نشان داده است.
مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در گزارشی تحت عنوان «تحصیل کودکان مهاجر در ایران چالش های تقنینی، نظارتی و اجرایی و راهکارهای پیشنهادی دفتر مطالعات اجتماعی» که در خرداد ماه ۱۴۰۱ انتشار یافته به مبحث تحصیل کودکان مهاجر پرداخته است که در ادامه مروری بر مهم ترین مباحث مطرح شده در این گزارش خواهیم داشت:
مواجهه ایران با پدیده مهاجرت های بین المللی
مواجهه کشور ایران با پدیده مهاجرت های بین المللی از شروع انقلاب اسلامی شروع شد. عمدتا نوع مهاجرت ها به کشور ایران از نوع اجباری، پناهندگی و پناهجویی بوده است. برپایه سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ مرکز ملی آمار ایران، جمعیت مهاجران بین المللی که به صورت رسمی در ایران سکونت دارند، بالغ بر یک میلیون و ۶۵۴ هزار نفر بود که از این تعداد مهاجران افغانستانی، عراقی و پاکستانی اکثریت مهاجران بین المللی را می سازند. در حقیقت ۹۵ درصد مهاجران حاضر در ایران «افغانستانی» و دو درصد «عراقی» و حدود یک درصد «پاکستانی» هستند.
پناهندگان افغانستانی طی پنج موج اصلی به ایران وارد شدند. موج اول؛ در سال ۱۳۵۸ و با حمله شوروی به افغانستان آغاز شد. موج دوم؛ بعد از خروج شوروی از افغانستان و وقوع درگیری های داخلی در افغانستان به وقوع پیوست. موج سوم؛ مهاجران افغانستانی همزمان با ظهور و قدرت گرفتن طالبان در افغانستان؛ موج چهارم؛ بعد از حمله آمریکا به افغانستان و موج پنجم مهاجرت هم بعد از تسلط مجدد طالبان بر افغانستان در سال ۱۴۰۰ صورت گرفت. از همان بدو ورود مهاجران و پناهندگان به کشور ایران، مساله تحصیل و آموزش، یکی از دغدغه های اصلی خانواده های مهاجر در ایران محسوب می شد.
نگاه آماری به تحصیل دانش آموزان اتباع در ایران
در سال تحصیلی ۱۳۷۱- ۱۳۷۰ تعداد دانش آموزان اتباع خارجی ثبت نام شده در مدارس ایران حدود ۱۲۱ هزار دانش آموز بود. در سال تحصیلی ۱۳۸۴-۱۳۸۳، به سبب ممنوعیت های وضع شده توسط نیروی انتظامی و وزارت کشور در امتداد اجبار مهاجران به خروج از کشور، تعداد دانش آموزان مهاجر در مدارس ایران به کمترین حد خود در ۳۰ سال اخیر (حدود ۸۴ هزار دانش آموز) رسید.
اما بعد از سال ۱۳۸۵ و تغییر سیاست ایران نسبت به مهاجران مقیم در ایران و کسانی که سابقه حضورشان در کشور به بالای ۱۰ سال می رسید، روند ثبت نام دانش آموزان مهاجر در مدارس ایران همواره افزایشی بوده است؛ به شکلی که در سال تحصیلی ۱۳۹۹- ۱۳۹۸ تعداد دانش آموزان مهاجر ثبت نام شده در مدارس ایرانی به رقم ۵۰۳ هزار نفر رسید.
در مورد افزایش تعداد دانش آموزان افغانستانی در مدارس ایران پس از فرمان رهبری تحلیل های متنوعی را میتوان ارائه نمود. در سال تحصیلی ۱۳۹۴-۱۳۹۳ و قبل از اجرایی شدن فرمان رهبری توسط دولت وقت تعداد دانش آموزان اتباع خارجی در مدارس ایران بالغ بر ۳۶۱ هزار نفر بود. در سال تحصیلی ۱۳۹۵-۱۳۹۴ پس از اجرایی شدن فرمان رهبری این رقم به حدود ۳۸۶ هزار نفر رسید. تعداد این دانش آموزان پس از سال ۱۳۸۵-۱۳۸۴ با یک شیب ثابت رو به افزایش بوده است و پس از فرمان رهبری گرچه تعداد دانش آموزان ثبت نامی بالا رفته، اما شیب ثبت نام کودکان مهاجر افزایش نداشته است.
برخی افزایش ثبت نام ها پس از فرمان رهبری را به افزایش مهاجرت ها نسبت می دهند اما بررسی میدانی نشانگر آن است که یکی از علل اصلی این امر افزایش دسترسی به تحصیل برای کودکان مهاجر است. دسترسی پذیری تحصیل کودکان مهاجر هم طی دهه های اخیر همواره روندی افزایشی داشته است.
اگر فاصله سالهای ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۵ بررسی شود، ملاحظه خواهد شد که در سال ۱۳۷۵، تنها ۴۹ درصد از کودکان زیر ۱۸ سال مهاجر در ایران در مدارس ایران مشغول به تحصیل بودند در صورتیکه در سال ۱۳۹۵، این نسبت به حدود ۶۹ درصد رسید. بنابر گفته های رئیس مرکز امور بین الملل و مدارس خارج از کشور وزارت آموزش و پرورش این نسبت در سال ۱۳۹۸-۱۳۹۷ بالا رفته و ۸۰ درصد واجدان شرایط توانسته اند در مدارس ثبت نام کنند.
افزایش معنادار باسوادی مهاجران
میزان باسوادی مهاجران افغانستانی ساکن در ایران از تعداد افراد باسواد در افغانستان بیشتر است
به صورت کلی سطح باسوادی در بین مهاجران طی چند دهه اخیر به طرز معناداری بالا رفته است. فقط حدود ۱۰ درصد از نسل اول مهاجران که در سالهای ابتدایی دهه ۶۰ وارد ایران شدند، قبل از ورود، باسواد بودند. این شاخص هم اکنون به ۶۴ درصد در بین کل مهاجران رسیده است. در ابتدای دهه ۹۰ میزان باسوادی در بین مهاجران حدود ۵۲ درصد بود اما در سال پایانی دهه ۹۰ این میزان به ۶۴ درصد رسیده است.
میزان باسوادی در نسل های دوم و سوم مهاجران بسیار بالاتر است. ۷۶ درصد از جوانان ۱۵ تا ۲۹ ساله افغانستانی در ایران سواد خواندن و نوشتن دارند. میزان باسوادی مهاجران افغانستانی ساکن در ایران (که ۹۵ درصد از مهاجران ساکن ایران را تشکیل می دهند) از تعداد افراد باسواد در خود کشور افغانستان بیشتر است. به شکلی که نرخ باسوادی نسل دوم مهاجران افغانستانی در ایران به نرخ باسوادی ایرانیان بسیار نزدیک تر است.
در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ از بین کل دانش آموزان ثبت نامی غیر ایرانی، ۱۶۱۰ نفر در رده پیش دبستانی، ۳۳۵ هزار و ۹۶۳ نفر در دوره اول و دوم ابتدایی، ۱۰۴ هزار و ۴۵۸ نفر در دور اول متوسطه و ۵۵ هزار و ۵۹۰ دانش آموز در دور دوم متوسطه مشغول به تحصیل هستند. یک سوم دانش آموزان ثبت نام شده بدون مدرک و غیرقانونی هستند.
تهران رکورددار میزبانی از بیشترین دانش آموزان مهاجر
۱۴۱ هزار و ۲۴۴ نفر با برگه حمایت تحصیلی در مدارس ثبت نام شده اند. این افراد فاقد مدرک اقامت قانونی هستند. در ۱۷ استان کشور که حضور مهاجران افغانستانی مجاز است، این دانش آموزان در کنار دانش آموزان ایرانی مشغول به تحصیل هستند. استان تهران بیشترین دانش آموز را با ۱۶۱ هزار و ۷۸۰ نفر دارد. خراسان رضوی، فارس، قم، البرز، کرمان، سیستان و بلوچستان و یزد، استان هایی هستند که به ترتیب میزبان بیشترین تعداد دانش آموزان مهاجر هستند.
تحصیل کودکان مهاجر در ۴۰ سال اخیر
فقدان وحدت رویه درباب سیاست های پیرامون مساله تحصیل کودکان اتباع
در ۴۰ سال اخیر، همواره سیاست های متفاوتی درباب نحوه مواجهه با دانش آموزان اتباع شامل پذیرش یا عدم پذیرش آنها، مجانی یا پولی بودن تحصیل آنها، شرایط تحصیل کودکان اتباع به نسبت مسائل اقامتی ایشان و مانند آن، اتخاذ شده است. مساله تحصیل اتباع همواره متأثر از سیاست های کلی دولت درباب اتباع افغانستانی به سبب غلبه تعداد اتباع این کشور نسبت به سایر کشورها در ایران بوده است.
از یک سو، در ایران خدمات آموزشی به اتباع قانونی بشکلی سخاوتمندانه عرضه می شود و از طرف دیگر، به سبب حضور حدود دو میلیون و ۲۵۰ هزار مهاجر غیرقانونی، موانع گوناگونی پیش روی این کودکان قرار داشته است. بر این اساس، میتوان گفت همواره دو قطب مخالف در مساله تحصیل کودکان مهاجر افغانستانی در ایران در سطح سیاستگذاری وجود داشته است: نخست نگاه تهدیدمحور به سبب غلبه سیاست های بازگشت مهاجران غیرقانونی و بار مالی آموزش اتباع افغانستانی برای دولت ایران و دوم نگاه فرصت محور بخصوص درباب مهاجران قانونی و همینطور بعد از انتشار فرمان رهبری.
دهه ۱۳۹۰؛ فرمان رهبری و حق تحصیل کودکان مهاجر در ایران
رشد ۴۰ درصدی تحصیل کودکان مهاجر
انتشار فرمان رهبری برای تحصیل کودکان مهاجر افغانستانی در سال ۱۳۹۴، به شکلی آخر دادن به دوقطبی های مذکور در زمینه سیاستگذاری تحصیل کودکان مهاجر بود و البته این تقابل در لایه های اجرایی کماکان باقی است. با مقایسه آمار تعداد دانش آموزان افغانستانی در مدارس ایرانی، مشاهده می شود که فرمان رهبری در سال ۱۳۹۴، به افزایش هفت درصدی ثبت نام دانش آموزان افغانستانی در مدارس ایران منجر گردید (از حدود ۳۶۱ هزار دانش آموز غیر ایرانی در سال تحصیلی ۱۳۹۴-۱۳۹۳ تا قبل از انتشار فرمان رهبری، به حدود ۳۸۷ هزار دانش آموز غیرایرانی در سال تحصیلی ۱۳۹۵-۱۳۹۴).
البته پنج سال بعد از صدور این فرمان، در سال تحصیلی ۱۴۰۰- ۱۳۹۹، تعداد این دانش آموزان به حدود ۵۰۳ هزار نفر در ۲۸ هزار مدرسه رسید که رشد ۴۰ درصدی نسبت به پیش از سال ۱۳۹۴ دارد و مبین رشد کاملا تدریجی تعداد این دانش آموزان در مدارس ایران است.
به صورت کلی این فرمان سه اثر عمده بر وضعیت تحصیلی کودکان اتباع به همراه داشته است:
- مجانی شدن حضور دانش آموزان مهاجر در مدارس دولتی ایرانی
هزینه تحصیل ۳۳۰ هزار دانش آموز مهاجر در سال ۹۵ بالغ بر ۵۰۰ میلیارد تومان بوده که فقط ۱۰ میلیارد تومان از این مبلغ را کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد به ایران پرداخته است. برپایه ماده (۲) بخشنامه نحوه آموزش اتباع خارجی، مصوب اول اردیبهشت ۱۳۹۵ هیئت وزیران، تا قبل از فرمان، تحصیل دانش آموزان افغانستانی در مدارس دولتی ایران با پرداخت شهریه به مدارس میسر بوده است.
همین مبلغ هم برای قشر محروم مهاجران افغانی (مخصوصا خانواده های پر جمعیت با چند دانش آموز) به عنوان سدی برای حضور در مدارس تلقی می شد. این فرمان به شکلی دلگرمی برای این خانواده های مهاجر ایجاد کرد. با توجه به این در عمل، آموزش و پرورش با تغییر بخشنامه های قدیمی که حضور دانش آموزان مهاجر را با پرداخت شهریه مجاز می دانست، عملا دریافت شهریه و سایر وجوه را به صورت رسمی ممنوع کرد، اما این امر در بعضی مدارس به صورت غیررسمی از جانب مدیران مدارس انجام می شود.
- امکان تحصیل کودکان مهاجر غیرقانونی و بدون مدرک
پیامد مهم دیگر این فرمان، عمومی شدن مساله تحصیل مهاجران بود که سال ها نادیده گرفته شده بود. بعد از این، تحصیل کودکان مهاجر غیرقانونی که قبل از آن امکان ورود به مدارس دولتی را نداشتند، مورد توجه قرار گرفت و شرایط حضور آنان در مدارس دولتی تسهیل شد. حضور دانش آموزان مهاجر در مدارس دولتی که از یک سو به تثبیت اقامت آنان منجر شده و از طرف دیگر مدرک معتبر آموزش و پرورش ایران از ارزش قابل توجهی برای آنها برخوردارست و همینطور هزینه مدارس رسمی در مواردی که خلاف بخشنامه های جدید عمل می شود، باز هم از مدارس خودگردان ارزان تر است و این موارد برای خانواده های مهاجر ارزش زیادی دارد.
- تعیین تکلیف مدارس خودگردان
برپایه نکات طرح شده در جلسات کارشناسی مرکز، این مدارس سال ها بدون مجوز و خارج از دایره استحفاظی آموزش و پرورش فعالیت می کردند. در مدت زمان کوتاهی در تابستان ۱۳۹۴، فرآیند ثبت و قانونی شدن برخی از این مدارس در شهرهای مختلف ایران انجام شد. همچون نتایج قانونی شدن مدارس خودگردان، تعلق گرفتن کتاب درسی به دانش آموزان این مدارس بود که سالهای طولانی از معضلات کودکان مهاجر در تحصیل محسوب می شد. همینطور بخشی از فرآیند ادغام اجتماعی هم در دستور کار این مدارس گنجانده شد.
چالش های تحصیل کودکان مهاجر در ایران
چند راهکار برای کاهش چالش های تحصیل دانش آموزان اتباع در ایران
وضعیت تحصیل کودکان مهاجر بخصوص اتباع افغانستانی در طول دهه های گذشته همواره با سیاست های متفاوت و متناقضی روبه رو بوده است. این مساله به صورت ویژه متأثر از سردرگمی سیاست های تابعیت در ایران بوده و به سبب همین آشفتگی، کودکان خیلی از حق تحصیل محروم مانده اند.
کودکان مهاجر بخصوص افغانستانی در راه تحصیل خود با چالش های قانونی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی روبه رو هستند که هریک از این موارد باتوجه به اقامت دائمی این کودکان در کشور فرآیند ادغام اجتماعی ایشان را به تأخیر می اندازد و تنها مسیر ورود آنها را به ورطه صدمه های اجتماعی همچون کودکان کار، دستفروش و زباله گرد و اقسام بزهکاری های اجتماعی تسهیل می کند. این در حالیست که طبق فرمان صریح رهبری درباب حق تحصیل این کودکان بایستی به وضعیت تحصیل این کودکان و مجانی شدن آن سرعت بخشیده می شد.
وضعیت مهاجران در ایران از سه حالت خارج نخواهد بود:
۱. حضور میلیونی آنان در ایران مستمر خواهد شد و ما شاهد کاهش جمعیت آنان در کشور نخواهیم بود.
۲. شرایط بازگشت مهاجران به کشور افغانستان مهیا می شود و بخشی از جمعیت آنان به این کشور باز می گردند و در حداقلی ترین شکل، مهاجرت های جدید به ایران صورت نمی پذیرد.
۳. اروپا بار دیگر سیاست جذب مهاجر را در پیش می گیرد و عده ای از مهاجران حاضر در ایران، کشور را به قصد مرزهای اروپا ترک می کنند.
درحقیقت استمرار حضور مهاجران در ایران، بازگشت آنان به افغانستان یا عزیمت به کشورهای دیگر به بسیاری عوامل سیاسی، اقتصادی و امنیتی خارج از اراده حاکمیت ایران (همچون شرایط سیاسی، اقتصادی و امنیتی حاکم بر کشور افغانستان، سیاست های مهاجرتی کشورهای اروپایی و...) باز می گردد، اما بنظر می رسد در چشم انداز پنج سال آینده و باتوجه به موج مهاجرتی برآمده بعد از استقرار طالبان و شرایط وخیم اقتصادی کشور افغانستان و باتوجه به هرم رشد جمعیت کشور ایران و سابقه گذشته، در حداقلی ترین شکل هر سال حدود ۵۰۰ هزار نفر کودک و نوجوان لازم التعلیم مهاجر در کشور حضور داشته باشند.
این رقم برابر با تعداد دانش آموزان ثبت نام شده در سالهای تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ و ۱۴۰۰-۱۴۰۱ است و همانطور که در بخش آمار و ارقام ذکر شد، اغلب آنان در مقطع ابتدایی مشغول به تحصیل هستند. از طرف دیگر، توسعه آموزش مجازی در وضعیت پساکرونا به عنوان یک فرصت برای جاماندگان از تحصیل و یک تهدید برای دانش آموزان نیازمند توجه ویژه شناخته می شود. دانش آموزان مهاجر تحت تاثیر توأمان این فرصت و تهدید قرار دارند.
برای مدیریت چالش های گفته شده و کاهش آثار منفی این چالش ها و افزایش فرصت های حاصل از فرمان رهبری در خصوص حق تحصیل همه کودکان مهاجر حاضر در ایران، این گزارش پیشنهادهای تقنینی، نظارتی و اجرایی زیر را ارایه داده است:
پیشنهادهای تقنینی عبارت است از تدوین قانون ادغام اجتماعی اتباع و تاکید بر یک سرفصل ذیل آن درباب تحصیل کودکان
پیشنهادهای نظارتی عبارت است از پیگیری نظارتی از دولت در مورد کیفیت و کمیت وضعیت اجرای فرمان رهبری درباب تحصیل کودکان مهاجر برای جلوگیری از تفسیرهای شخصی و پایدارسازی روند اجرای آن، پیگیری نظارتی از دولت برای در اولویت قرار دادن برگزاری سریع و گسترده دوره های آموزشی برای مدیران، کادر و معلمان مدارس پذیرنده مهاجران با هدف اشاعه پروتکل ها و استانداردسازی رفتار با مهاجران و کودکان مهاجر در قالب بخشنامه های داخلی آموزش و پرورش
همینطور پیگیری نظارتی درباب جلوگیری از جداسازی دانش آموزان ایرانی و افغانستانی در مدارس و جلوگیری از جدا کردن شیفت دانش آموزان مهاجر از شیفت دانش آموزان ایرانی در مدارس دوشیفته و تاکید بر تحصیل این دو قشر در کنار هم و در کلاس های مشترک و در شیفت های یکسان در قالب بخشنامه های داخلی آموزش و پرورش
از پیشنهادهای اجرایی هم میتوان به مواردی چون تدارک تشکیل کمیته یا کارگروه ویژه در ادارات کل آموزش و پرورش استانها جهت بررسی موارد خاص تحصیل مهاجران و جلوگیری از اعمال سلایق شخصی در موارد گوناگون، فعال سازی ظرفیت های فعالان افغانستانی برای تأسیس مدارس خودگردان، عدم جداسازی الزامی دانش آموزان ایرانی و افغانستانی در مدارس و جلوگیری از جدا کردن الزامی شیفت دانش آموزان مهاجر از شیفت دانش آموزان ایرانی در مدارس دو شیفته، توسعه آموزش مجازی برای کودکان اتباع بازمانده از تحصیل، برقراری ارتباط سازمانی میان خیریه ها و مدارس با هدف رفع کمبودهای ضروری دانش آموزان مهاجر و توسعه برنامه های تبلیغی و ترویجی رسانه ای در نمایش نقاط مثبت حضور مهاجران در ایران و تصحیح ذهنیت عمومی نسبت به آنان اشاره نمود.
منبع: مدیریت آموزش
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب