بررسی عقاید روسو در گفت و گو با استاد دانشگاه شیراز؛
من از كتاب متنفرم!
فارس هیچ کودکی ذاتا شرور نیست و این ما هستیم که با سازمان اجتماعی خود و روند زندگی شهری، و گاهی با وضع قوانین و حتی با تمدن سازی، موجب فاسد شدن سرشت پاک بشر می شویم. خیلی ها فکر می کنند اگر بچه را ذره ای رها کردند وحشی و بی ادب و غیراجتماعی بار می آید. ولی ژان ژاک روسو می گفت شاید غیراجتماعی بار بیاید، ولی در عوض از نظر اخلاقی سالم می باشد.
قرن هجدهم میلادی، عصر ایده های جدید بود. آن زمان نه فقط در مباحث علمی، بلکه در موضوعات اجتماعی نیز تفکرات نوینی ظهور کرد. بطوریکه آن دوران به عصر روشنگری معروف شد؛ برای اینکه بشریت از تاریکی جهل به سمت روشنایی خرد حرکت کرد.
ایمانوئل کانت، فیلسوف شهیر آلمانی، در اواخر قرن هجدهم میلادی، روشنگری را اینطور تعریف کرد: "رهایی انسان از نابالغی خودخواسته. " کانت منظور خود از بالغ شدن را نیز به این طریق عنوان کرد: "توانایی به کار فهم خویشتن، بدون هدایت دیگری. " بطور خلاصه روشنگری یعنی "جرئت اندیشیدن داشته باش. "
ژان ژاک روسو، یکی از بحث برانگیزترین فیلسوفان روشنگری بود. در ژنو متولد شد، ولی وقتی ۱۶ سال داشت از آن شهر گریخت و بعد از سال ها این طرف و آن طرف رفتن، عاقبت سر از پاریس درآورد. روسو در موضوعات مختلفی قلم زد و در خیلی از آنها نظریات بدیعی را عنوان نمود. امروز فعالین محیط زیست او را به سبب به صدا درآوردن نخستین زنگ خطر بحران زیست محیطی می ستایند، برای اینکه ژان ژاک روسو در یکی از رساله های خود در سال ۱۷۵۴ میلادی، نسبت به نابودی طبیعت به دست انسان ها، هشدار داده بود.
این فیلسوف نامی، همین طور بعنوان پیشگام مکتب رومانتیسم در ادبیات و فلسفه هم شناخته می شود و بدین جهت اهل ادب هم وی را تحسین می کنند. ولیکن در زمینه اندیشه سیاسی به این اندازه موفق نبود. کتاب قرارداد اجتماعی روسو، یکی از منابع الهام بخش انقلاب فرانسه و مورد تاکید تندروترین دسته انقلابیون بود؛ کسانی که مسئول اعدام هزاران بی گناه شناخته شدند. پس چهره روسو برای سال ها در نزد اهل سیاست سیاه شد، و خصوصا در نوشته های قرن نوزدهم بیشتر لعن و نفرین ژان ژاک را می بینیم تا تمجید از او را.
با این همه شاید جالب ترین نوشته این متفکر ژنوی، کتابی باشد به نام امیل که در سال ۱۷۶۲ نوشت. رساله ای در باب تعلیم و تربیت که در آن نحوه آموزش شاگردی فرضی به نام امیل را با جزییات کامل شرح می دهد. این کتاب به صورتی آغازگر فلسفه نوین اموزش و پرورش بود. روسو در امیل برای نخستین بار اظهار داشت: "صدها مزخرف را در ذهن کودک انبار می کنند. هنگام امتحان شاگرد بقچه خودرا باز می کند و کالای خود (درس ها) را نشان می دهد، از کالای او ابراز رضایت می کنند. شاگرد سپس بقچه خودرا می بندد و می رود. "
ژان ژاک روسو خودش مدتی به کار تدریس پرداخت که البته در آن ناموفق بود. همین طور او پنج فرزند داشت که وظیفه بزرگ کردن هیچ کدام از آنان را نیز برعهده نگرفت و همگی شان را به یتیم خانه سپرد! ولی با این وجود اندیشه های نوینی را در امر آموزش بیان کرد که بر متفکران حوزه تعلیم و تربیت پس از خودش بسیار اثرگذار بود. به هر حال لازم نیست که سازنده هواپیما حتما خلبان باشد!
حالا که بیش از دو قرن و نیم از انتشار امیل می گذرد، با دکتر بابک شمشیری، متخصص فلسفه تعلیم و تربیت و استاد دانشگاه شیراز، همراه شدیم تا ببینیم نظرات انقلابی ژان ژاک روسو در جهان امروز تعلیم و تربیت چه جایگاهی دارند و اساسا فلسفه آموزش در جهان به کدام سمت رفته است. شرح این مصاحبه را در این مجال می خوانید.
روسو در امیل می گوید: "من از کتاب ها متنفرم، برای اینکه فقط به ما می آموزند که چگونه درباره چیزهایی که نمی دانیم صحبت کنیم". نظرات روسو چه تاثیری بر نظام آموزشی بعد از خود گذاشت و امروزه تا چه حد گفتار روسو مورد قبول است؟
اگر روسو را به بعضی جملات کتاب امیل تقلیل بدهیم و از زاویه این جملات میزان تاثیرگذاری او را بررسی نماییم، خب این تک جمله ها چندان موثر نبوده و الان شاهد شکلی از نظام آموزشی که مطابق با چنین جملاتی باشد نیستیم. ولی اگر بخواهیم روح کلی اندیشه های روسو را در نظر بگیریم، باید اظهار داشت که اندیشه های وی تاثیر خودرا گذاشته است.
سرشت پاک بشر
روسو چند نظریه موثر را بیان نمود. همچون در همین کتاب امیل، پایه اندیشه های روسو برمبنای احترام به سرشت کودک است. او معتقد بود که سرشت بشر پاک است و این نظریه پاکی ذات کودک در تقابل با پیش فرض های قرون وسطی و مرسوم در آن دوران قرار می گیرد، که متاثر از کلیسای قرون وسطی، سرشت بشر را گناهکار، پلید و شرور تلقی می کردند. در چنین تفکری وظیفه تعلیم و تربیت دفع شر از ذات انسان و پاکسازی روح پلید اوست؛ ولو با تنبیه و شدت عمل.
درحالی که دیدگاه اصلی روسو در تقابل با این دیدگاه، ذات کودک را پاک و معصوم و سالم می انگارد. او اعتقاد داشت که هیچ کودکی ذاتا شرور نیست و این ما هستیم که با سازمان اجتماعی خود و روند زندگی شهری، و گاهی با وضع قوانین و حتی با تمدن سازی، موجب فاسد شدن سرشت پاک بشر می شویم.
بنابراین روسو می گوید برای حفاظت از این سرشت پاک، بهتر است که چیزی را بصورت تصنعی به کودک یاد ندهیم. چون همین آموزش های تصنعی عامل گمراهی کودکان هستند. ظاهر قضیه این است که داریم به بچه اخلاقیات را آموزش می دهیم، درحالی که کودک خودش خود به خود خوبی را می شناسد. ولی ما با شیوه برخوردمان و آموزش مطالبی که خودمان هم چیزی از آن نمی فهمیم، شیوه تربیتی اشتباهی را پیش گرفته ایم. در حقیقت تلاش روسو در امیل بر این است که نشان دهد چگونه از طبیعت پاک کودک مراقبت نماییم.
خواسته کودک، نه خواسته ما
این ایده اصلی روسو دو تاثیر بزرگ در فلسفه تعلیم و تربیت، و در روانشناسی تربیتی داشت. یک تاثیر امیل این بود که کودک در مرکز تعلیم و تربیت قرار گرفت. قبل از روسو دانش آموزان جایگاهی در نظام آموزشی نداشتند و تابعی از خواسته ها و تمایلات و دستورالعمل های بزرگسالان محسوب می شدند. ولی پس از روسو رفته رفته دانش آموز در مرکز توجه قرار گرفت و اصطلاحا کودک محوری در نظام های آموزشی رواج یافت. کودک محوری به این معناست که برنامه تعلیم و تربیت باید برمبنای نیازها و شرایط کودکان شکل بگیرد، نه خواسته های ما.
این امر یک تاثیر بسیار مهم، هم از نظر تربیتی و هم از منظر روانشناسی بود. اساسا ریشه روانشناسی کودک را باید در اندیشه های ژان ژاک روسو جستجو کرد. برای اینکه بعدها این اندیشه، بر شکل گیری رویکرد های نوین روانشناسی نیز اثرگذار بود؛ همچون بر نظریات ژان پیاژه که خود اندیشمند بسیار مهمی در روانشناسی رشد و روانشناسی کودک به شمار می آید. پیاژه بیشتر از همه متاثر از کانت و روسو بود؛ و اتفاقا کانت نیز در فلسفه تحت تاثیر روسو قرار داشت.
مرحله آخر رشد اخلاقی
به دلیل اعتقاد روسو به پاکی ذاتی انسان، و پاکی کودک بعنوان انسانی که هنوز به فساد تمدن آلوده نشده است، وجدان اخلاقی در اندیشه او به رسمیت شناخته شده و عملکرد کودکان عمیقا اخلاقی تصور می شود. یعنی اگر کاری به کار کودکان نداشته باشیم، طبق وجدان عمل کرده و کاملا صادق و درستکار هستند. بچه ها دروغگویی بلد نیستند، بلکه ما به آنها دروغگویی را یاد می دهیم. پس روسو به وجود وجدان اخلاقی در کودکان اعتقاد دارد و می خواهد که این وجدان در ادامه زندگی هم حفظ شود و محفوظ بماند. او انسان رشدیافته را انسانی می داند که مطابق با وجدان اخلاقی عمل می کند. الگوی تربیتی ترسیم شده در امیل هم مبتنی بر همین اصل است.
و تاکید کانت در زمینه فلسفه اخلاق نیز، بر وجدان اخلاقی است. او بر قانون های وجدان تاکید می کند و انسان رشدیافته را انسانی می داند که بر طبق ندای وجدان خودش زندگی می کند، نه کسی که فقط بر طبق ملاک های تعیین شده توسط جامعه عمل می کند. برای اینکه هنجارهای اجتماعی و معیارهای جامعه انسانی، لزوما اخلاقی نیستند و خیلی اوقات تنها مصلحت اندیشانه هستند. بدین سبب قوانین نیز لزوما با اخلاقیات تطابق ندارند و انسان رشدیافته هم انسانی نیست که تحت هرشرایطی از قوانین اجتماع پیروی کند. کانت به طبع روسو انسان متعالی و رشدیافته را دارای استقلال اخلاقی می داند. یعنی کسی که از اصول وجدان اخلاقی پیروی می کند، نه لزوما از قوانین جامعه.
ژان پیاژه نیز در تبیین روند رشد اخلاقی کودکان، تحت تاثیر روسو و کانت، مراحل پیش قراردادی، قراردادی و فراقراردادی را برمی شمرد. قوانین در اصل قرارداد هستند؛ ما قرارداد می نماییم که این کار قانونی می باشد و آن کار خیر. پیاژه مرحله آخر رشد اخلاقی را فراتر رفتن از این قراردادها و تبعیت از اصول وجدان اخلاقی می داند.
سپس لارنس کلبرگ نیز در نوشتن نظریه مراحل رشد اخلاقی خود، تحت تاثیر عقاید روسو و کانت عمل کرد. پس روسو تاثیر خودرا بر آیندگان گذاشت. هم با آوردن کودکان به مرکز توجه، که به ایجاد رشته روانشناسی کودک و روانشناسی رشد منجر گردید. و هم باتوجه به موضوع رشد و تربیت اخلاقی.
گویا اندیشه های ژان ژاک روسو بر شکل گیری مهدکودک ها نیز اثرگذار بوده است. لطفا درباره این مساله توضیح بدهید.
یکی دیگر از موضوعات مورد تاکید روسو، طبیعت گرایی بود. طبیعت گرایی بعدها تبدیل به یک رویکرد عمده در تعلیم و تربیت شد و هنوز هم به شکل های مختلف ادامه دارد. طبیعت گرایی بر روی فردریش فوربل، معلم آلمانی، نیز اثرگذار بود و او تحت تاثیر ژان ژاک روسو نخستین مهدکودک (kindergarten یا باغ کودکان) را ایجاد کرد. از همین اسمی که فوربل انتخاب نموده مشخص است که نگاه طبیعت گرایانه به امر آموزش داشته و در معماری فضای مهدکودک هم طبیعت گرایی مشهود است؛ باغی که سرشت کودکان در آن در تعامل با طبیعت و بصورت طبیعی، پرورش یابند. اندیشه های روسو از این جهت بر این بخش از تعلیم و تربیت موثر بوده است.
بیش از حد طبیعی
اما مدل تعلیم و تربیتی که روسو در کتاب امیل ارائه می کند بسیار رادیکال بوده و هرگونه ارتباط کودک با جامعه را منع می کند. او شرایطی را ترسیم می کند که کودک در فضایی کاملا طبیعی و روستایی، و دور از اجتماع و شهر بزرگ شود. امیل هیچ نوع آموزشی بصورت مستقیم نمی بیند و اهتمام می شود که فقط طبیعت آموزگار او باشد. هیچ کتابی نمی خواند و تنها از تجربه زیستی می آموزد. حداکثر کتابی که روسو برای کودکان سفارش می کند، رابینسون کروزو است! که آن هم شکلی از زندگی طبیعی و دور از جامعه بشری را نشان میدهد.
چنین مدل رادیکالی هیچ وقت در هیچ نظام آموزشی به اجرا درنیامده است و کسی هم اهتمام در پیاده سازی آن نکرد. اما اندیشه های اصلی روسو بر آرای تربیتی متفکران بعد از خودش تاثیر به سزایی داشت.
ژان ژاک روسو در امیل تاکید ویژه ای بر کاربردی و تجربی بودن آموزش دارد. مثلا امیل را تشویق به کاشت گیاهی در باغچه ای کنار خانه میکند، ولی آن باغچه متعلق به شخص دیگری است. پس مالک باغچه جوانه های امیل را از خاک درمیاورد و به اعتقاد روسو امیل در اینجا یاد می گیرد که مالکیت یعنی چه. همین طور روسو می گوید تا زمانی که امیل واقعا نیازی به خواندن و نوشتن نداشته باشد، بهتر است که آنرا یاد نگیرد! این بخش از تفکرات روسو امروز تا چه حد مورد قبول هستند؟ خصوصا که بحث لزوم کاربردی بودن دروس را از زبان صاحب نظران زیاد می شنویم.
این هم برمی گردد به اندیشه های محوری روسو و تاکید او بر آموزش همگام با طبیعت کودک و روند رشد طبیعی او. یعنی طبیعت خودش زمان آموزش هرچیزی را تعیین می کند. به عبارتی هرگاه که نیازی پیش بیاید، چاره آن نیز نمایان خواهد شد. روسو می خواست بچه ها با روند طبیعی رشد کنند نه با مداخله بزرگسالان. این اندیشه متاثر از همان اصل طبیعت گرایی روسو است و به طبع آن بحث کاربردی بودن آموزش نیز مطرح می شود. کاربردی بودن یعنی پاسخگوی نیاز طبیعی بودن.
البته همانطور که قبل تر گفتم مدل رادیکال روسو بسیار آرمان گرایانه، و اجرای آن نا ممکن است. به نظرم اگر خود روسو هم زنده بود، چنین مدلی را به اجرا نمی گذاشت. شاید مقصود روسو از این مبالغه در بحث طبیعت گرایی، جلب توجه مخاطب به نقش طبیعت بوده است.
دوباره تجربه ها را به هم پیوند بده تا یاد بگیری
و اما درباره بحث کاربردی بودن که بسیار در نظام های اموزشی امروز مورد تاکید است. کودک، یا هر شخصی حتی، زمانی مطلبی را یاد می گیرد که در عمل نسبت به آن احساس نیاز کند. بنجامین بلوم، روانشناس آمریکایی، در سطح بندی یادگیری، کاربرد را در سطح بالاتری نسبت به یادگیری قرار می دهد و جان دیویی، فیلسوف آمریکایی، فلسفه عمل گرایانه ای مبتنی بر از عمل به نظر رسیدن را مطرح می کند. به عبارتی یادگیری مبتنی بر عمل است؛ یعنی مواجه شدن کودک با یک مسئله، موجب می شود که او، در هر سنی که باشد، تجربیات خودرا بازسازی کرده و چاره را پیدا کند. و معنای تعلیم و تربیت، و ایضا مدلول رشد در حقیقت در همین بازسازی تجربیات نهفته است.
این اندیشه بنیادین جان دیویی که بسیار در تعلیم و تربیت نوین موثر بود، به صورتی هم راستاست با تفکرات پیاژه و حتی تاثیرات اندیشه روسو را نیز می توان در آن دید. البته این را هم باید بگویم که دیدگاه های جدید فلسفه تعلیم و تربیت، برخلاف دیدگاه روسو که مخالف سرسخت مداخله تربیتی بزرگسالان بود، طرفدار مداخله صحیح بزرگسالان هستند. تمام اندیشه های روسو هم اکنون مورد قبول نیستند، ولی روسو همچنان زنده است و تاثیر خودرا بعنوان یک اندیشمند کلاسیک تعلیم و تربیت دارد. همانطور که روان درمانی با نام فروید گره خورده است، نام روسو نیز از حوزه تعلیم و تربیت حذف شدنی نیست.
روسو خواندن زندگینامه ها را در سنین نوجوانان نوعی آموزش در نظر می گیرد. امروزه که خیلی از فیلم ها و سریال ها در حقیقت روایتگر زندگی افراد هستند، آیا می توان تماشای فیلم و سریال را نوعی آموزش تلقی کرد؟
هنرهای نمایشی همیشه در تاریخ به شکل های مختلف و در فرهنگ های مختلف وجود داشته اند و همیشه موثر بوده اند. امروز نیز سینما و تلوزیون یک رسانه تربیتی هستند؛ ولی بستگی دارد که چگونه از این رسانه استفاده گردد. در نگاه روسو تمام کتاب ها مفید نیستند و در سنین کودکی فقط رابینسون کروزو را پیشنهاد می دهد و در نوجوانی زندگی نامه ها را تا شاگردش بتواند با آن شخصیت های مختلف همزادپنداری کند.
سینما هم می تواند چنین نقشی داشته باشد، به شرطی که از نظر محتوایی فرد بتواند با آن همزادپنداری کند و در او اثرات مثبت بگذارد، نه منفی. این رسانه اگر مروج مواردی مثل خشونت نباشد، بسیار موثر است؛ خصوصا اگر داستان هایی را روایت کند که فرد با آن همزادپنداری کند. شخصا معتقدم که فیلم و سریال و تئاتر می توانند امروزه قسمتی از محتوای آموزشی باشند و ارزش آموزشی، حتی بیشتر از کتاب ها، دارند؛ چون جزو جهان جدید هستند و بچه ها بیشتر با آنها انس دارند تا با کتاب ها.
روسو درباره قصه مشهور زاغ و روباه، که در اصل اثر ژان دولافونتن، نویسنده فرانسوی قرن ۱۷ است، می گوید که بچه ها بعد از شنیدن این قصه رفتار روباه را تقلید کرده و گول زدن دیگران را یاد می گیرند، و آنگونه که تصور می شود از عاقبت زاغ عبرت نخواهند گرفت. آیا امروز در تهیه محتوای آموزشی این امر مورد توجه قرار می گیرد؟
در بحث برنامه درسی همیشه اشاره می نماییم که یک برنامه آشکار وجود دارد و یک برنامه پنهان. در برنامه درسی آشکار آگاهانه و با قصد و غرض مطالبی را آماده کرده ایم. ولی غافل هستیم از این که انچه کودک یاد می گیرد، لزوما مطابق هدف ما نیست. اگر حواسمان نباشد مطلب درسی ممکنست پیام دیگری را به کودک انتقال دهد.
مثلا معلم به کودکی که در حاشیه دفترش گل و بلبل نقاشی کرده و جملات محبت آمیزی مثل "آقا یا خانم معلم، من شما را خیلی دوست دارم" نوشته باشد، نمره اضافی می دهد. خب در ظاهر این کودک بسیار مبادی آداب بوده و در فرهنگ عامه ما نیز مرسوم می باشد. اما این کار یک یادگیری پنهان دارد؛ چاپلوسی و تملق گویی! روسو این را خوب متوجه شد.
روسو می خواست به ما بگوید که وقتی مستقیما فرهنگ و تعلمیات اجتماعی را مطابق با هنجارهای اجتماعی به بچه آموزش بدهیم، در حقیقت چیزهای منفی را به او می آموزیم. خیلی ها فکر می کنند اگر بچه را ذره ای رها کردند وحشی و بی ادب و غیراجتماعی بار می آید. روسو می گفت شاید غیراجتماعی بار بیاید، ولی در عوض از نظر اخلاقی سالم می باشد. ما بچه را به خاطر آنکه اجتماعی و مبادی آداب شود، به شکلی تربیت می نماییم که دروغ گویی و چاپلوسی را یاد می گیرد.
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب